Friday, 29 January 2016

Makalah Kawih Jeung Kakawihan



MAKALAH
KAWIH JEUNG KAKAWIHAN
Diajengkeun pikeun nyumponan tugas kelompok mata kuliah Menyimak Intensif




Ditulis Ku:
             1.      Atik Cahyatiningsih
             2.      Hadi Prasetyo
             3.      Nopitasari


PROGRAM PENDIDIKAN BAHASA SUNDA
STKIP MUHAMMADIYAH KUNINGAN
2010/2011



PANGJAJAP

          Puji sinareng sukur ku kuring saparakancaka sumanggakeun mung ka Gusti Nu Maha Suci sabab mungguhing Ridho ti Anjeunna sim kuring saparakanca tiasa ngarengsekeun salasahiji pancen mata kuliah Menyimak Intensif ti kersana dosen Nanin Nurnaningsih, S.Pd nyaeta pedaran ngeunaan Kawih jeung Kakawihan.
            Kiwari barudak urang Sunda, pangpangna nu aya di kota mah sigana geus langka arulin bari kakawihan teh. Supaya ulah laleungiteun jeung supaya barudak waranoh, di dieu rek diberendelkeun ngeunaan Kawih jeung Kakawihan.
            Anapon kitu, pasti ari kakurangan mah aya bae, sim kuring saparakanca neda sih hapunten. Pamugi pedaran ieu aya mangpaatna hususna pikeun sim kuring saparakanca, oge pikeun pamaca sejenna.


                                                                                    Kuningan, April 2011


                                                                                    Tim Panulis  











DAFTAR EUSI

PANGJAJAP   ............................................................................................             i
DAFTAR EUSI   ........................................................................................             ii

KAWIH JEUNG KAKAWIHAN   ...........................................................             1
1.      KAWIH   ........................................................................................             1
a.       Wangenan   ...............................................................................             1
b.      Conto Kawih   ...........................................................................             2
2.      KAKAWIHAN   ............................................................................             5
a.       Wangenan   ...............................................................................             5
b.      Kamekaran   ..............................................................................             5
c.       Ciri-ciri Kakawihan   .................................................................             5
d.      Klasifikasi Kakawihan   ............................................................             6
e.       Papasingan Kakawihan   ...........................................................             7

DAFTAR PABUKON   .............................................................................             19










KAWIH JEUNG KAKAWIHAN


1.      KAWIH
a.      Wangenan
            Nalika ngareungeu pangajaran ngeunaan kawih, tangtu ahirna kudu apal jeung bisa ngabedakeun antara kawih jeung kasenian sejenna. Saperti kakawihan, pupuh, jeung pupujian.
            Dina Kamus Umum Basa Sunda (KUBS, 1995) wangenan kawih nyaeta rakitan basa sabangsa dangding nu teu make patokan pupuh. Kawih teh lalaguan Sunda bebas, anu henteu kauger atawa kaiket ku aturan, boh laguna, boh rumpakana. Lalaguan pop Sunda karangan Nano S, Doel Sumbang, atawa nu sok dihaleuangkeun ku seniman calung Hendarso, eta teh lagu kawih.
            Kawih jeung kakawihan ngabogaan sasaruaan nyaeta sarua rakitan sabangsa dangding anu henteu ngagunakeun patokan pupuh, sedengkeun bedana nyaeta tina fungsina, mun kawih mah saukur didangdingkeun atawa dilagukeun sedengkeun kakawihan mah ngabogaan fungsi tambahan nyaeta dipake dina kaulinan barudak.
            RMA. Koesoemadinata (dina Soepandi, 1985 : 14) mere katerangan ngeunaan kawih nyaeta sekar (tembang=kawih), ieu aya dua rupa :
1.      Sekar irama merdeka, nyaeta tembang nu panjang pondokna sora jeung wirahmana sakarep-karep numutkeun raosna priyangga, numutkeun kangeunahan nu tembang kayaning : tembang buhun rancag, tembang buhun raehan, beluk,  kakawen, suluk, tembang Cianjuran, tembang Ciawian, kakawihan dongeng.
2.      Sekar tandak, nyaeta tembang anu ajeg wiletanana, tegesna lolongkrang-lolongkrang antara wirahma-wirahma sarua sakabehna.
            Kadieukeunna kawih jeung tembang dibedakeun. Ari kawih mah dihartikeun sekar tandak, sedengkeun tembang nyaeta sekar irama merdika atawa lagu swara.

b.      Conto Kawih

      BUBUY BULAN
      (Cipt. Beni Corda)

Bubuy bulan, bubuy bulan sangray bentang
Panon poe, panon poe disasate
Unggal bulan, unggal bulan abdi teang
Unggal poe, unggal poe oge hade

Reff.
Situ Ciburuy laukna hese dipancing
Nyeredet hate ningali ngeplak caina
Tuh itu saha nu ngalangkung unggal enjing
Nyeredet hate ningali sorot socana

      TANAH SUNDA

Tanah Sunda, gemah ripah
Nu ngumbara suka betah
Urang Sunda sawawa sing toweksa
Percaka nyangga darma anu nyata
Seuweu Pajajaran muga tong kasmaran
Sing tulaten jeung rumaksa
Miara pakaya memang sawajibna
Geten titen rumawat tanah pusaka


      POTRET MANEHNA
      ( Cipt. Nano S )

Potret manehna
Nu katampa minggu kamari
Di piguraan
Di simpen dihade-hade

Anteng diteuteup
Jadi batur dina simpe
Aduh endahna
Mapaesan taman hate

Potret manehna, potret manehna
Ditilik, disidik-sidik
Diteuteup, di bolak-balik
Ku manis bae

Potret manehna, potret manehna
Socana, imitna, teuteupna, sagalana
Ngan keur kuring bae

Potret manehna
Wawakil jirim jinisna
Tanda satia
Ngarah kangen salilana

Matri hiji dina ati
Gambar diri jadi bukti
Najan anggang rang patepung
Potret nu digugulung
Potret manehna

      MOJANG PRIANGAN
      ( Cipt. Iyar Wiarsih )

Angkat ngagandeuang
Bangun taya karingrang
Nganggo sinjang dilamban
Mojang Priangan

Umat-imut lucu
Sura-seuri Nyai
Larak-lirik kepat
Mojang Priangan

Reff.          Diraksukan kabaya
                  Nambihan cahayana
                  Dangdosan sederhana
                  Mojang Priangan

Mojang anu donto
Matak sono nu nempo
Mun tepung sono ka
Mojang Priangan

Gareulis maranis
Disinjang lalenjang
Estu suluk mun leumpang
Mojang Priangan

Ti gigirna lenggik
Ti hareupna ge sieup
Ti tukangna lenjang
Mojang Priangan

2.      KAKAWIHAN

a.      Wangenan
                        Kakawihan asal kecapna tina kawih, nu hartina rakitan basa sabangsa          dangding nu teu make patokan pupuh. Ngawih nyaeta ngalagukeun kawih     atawa sisindiran. Ieu kabangkitan teh ka asup sastra buhun, gelarna dina sastra       Sunda mangrupa sastra sampakan. Tapi nu boga kakawihan teh lain ngan ukur             urang Sunda wae, unggal seler bangsa oge miboga kakawihan sewang-       sewangan. Kawih kaasup sastra lisan, simebarna tatalepa sacara turun-  tumurun di lingkungan masarakat. Ku kituna kakawihan sering disebut sastra balarea. Kakawihan lain ngan saukur dipake bari ulin, tapi oge sok dipake bari        digawe.
            Kiwari kakawihan dihartikeun lagu-lagu nu sok dinyanyikeun ku barudak bari ulin, nepi ka sakapeung sok disebut kakawihan barudak atawa kaulinan barudak. Wibisana spk (2000:387) nyebutkeun lagu rahayat, hartina lagu jeung lirikna geus baku, sifatna anonim, jeung nyebar ti jaman baheula.

b.      Kamekaran
            Kakawihan (teks, fungsi, jeung basa) robah luyu jeung kahirupan masarakat. Nurutkeun kalungguhanna, kakawihan bisa dipasing-pasing jadi dua golongan nyaeta kakawihan pikeun kaulinan jeung kakawihan pikeun gawe.

c.       Ciri-ciri Kakawihan
            Kakawihan mangrupa tina folklore, ku kituna tina ciri-ciri folklore dipimilik oge ku kakawihan, diantarana :
1.      Sumebar jeung diwariskeun sacara lisan.
2.      Sifatna tradisional, nyebarna angger diantara kelompok anu tangtu.
3.      Aya varian jeung versi, kajadian poho jeung interpolasi sok nimbulkeun bedana teks. Ku kituna sakapeung teksna sok beda wirahmana sarua, atawa wirahmana sarua teksna nu beda.
4.      Umumna anonym.
5.      Miboga rumus jeung pola.
6.      Polos jeung lugu, sakapeung jiga kasar jeung spontan (Danajaya, 1984).

d.      Klasifikasi Kakawihan
            Kakawihan bisa diklasifikasikeun dumasar fungsina, basana, waktu ngawihkeunna, oge uesina.
            Dumasar fungsina, kakawihan pikeun kaulinan, pikeun sumanget digawe, pikeun mepende, oge pikeun protes sosial.
1.      Kakawihan pikeun kaulinan.
Kakawihan nu dipake dina ngamimitian kaulinan diantarana : Cing ciripit, Dal del dol, jeung Hompimpah. Kakawihan sapanjang kaulinan : Aanyaman, Ambil-ambilan, Ayang-ayang Gung, Babagongan, Cingcangkeling, Eundeuk-eundeukan, jeung sajabana.
2.      Kakawihan pikeun numuwuhkeun sumanget digawe diantarana : Mars Siliwangi, Ngawuluku, jeung Ngagebahan Manuk.
3.      Kakawihan pikeun mepende, diantarana : Nelengnengkung, Pat Lapat, jeung sajabana.
4.      Kkawihan pikeun protes sosial, mangrupa gambaran protes kana hiji kaayaan dina mangsa eta kakawihan dijieun, misalna : Ayang-ayang Gung, Bolu Bugem, Dengkleung Dengdek, Prangpring, Tong tolang Nangka, Hatiku jang Wawan, jeung Eundeuk-eundeukan Lagoni.
            Dumasar basana, aya nu eusina sagemblengna ngagunakeun basa Sunda jeung aya anu campur jeung basa sejen. Misalna : Punten Mangga, Pupujian, Sri Jendil Adil, Slep Dur, jeung Ula Ulo Kembang.
            Dumasar waktu, aya nu tadina sok dikawihkeun beurang atawa peuting, oge aya anu beurang jeung peuting. Contona : Kalonhking jeung Bulan Tok.
            Dumasar wangun, teksna aya anu dialog jeung aya anu monolog.
1.      Kakawihan wangun dialog, diantarana : Ambil-ambilan, Baju Beureum, Bolu Bugem, Cir Kupek, Gobang Kalima Gobang, Tong Tolang Nangka, Eundeuk-eundeukan Lagoni, jeung Wek-wek Dor.
2.      Kakawihan wangun monolog, diantarana : Aanyaman, Ayang-ayang Gung, Babagongan, Cingcangkeling, Cing Ciripit, Gobang Gocir, jeung sajabana.
            Dumasar eusi, kakawihan loba nu ngagambarkeun kaayaan masarakat Sunda dina jamanna, mangsa kakawihan diciptakeun (Wibisana spk (2000: 387-396). Contona : Jung Jae, Ayang-ayang Gung, jeung sajabana.

e.       Papasingan Kakawihan
      Nilik kana wangunna,kakawihan barudak teh bisa dipasing-pasing jadi sababaraha golongan, diantarana:

1.      Wangun Paparikan
            Kakawihan wangun paparikan nyaeta anu ngawangunna saperti paparikan; aya cangkang aya eusi. Bedana, unggal padalisanhenteu matok dalapan engang, anu penting asal sasora. Kitu deui jumlah padalisanana dina sapadana. Katembong dina sawatara kakawihan di handap.

            HOMPIMPAH
Hompimpah alaikum gambreng,
Ma Ijah make baju rombeng.



            PEREPET JENGKOL
Perepet jengkol jajahean,
Kadempet…jejeritan.

            TOKECANG
Tokecang tokecang,
Balagendir tosblong.
Angeun kacang angeun kacang,
Sapendil kosong.

            TAT TIT TUT
Tat tit tut daun kaliki,
saha nu hitut budak lalaki.
Tat tit tut daun kanyere,
saha nu hitut budak awewe.

            CINGKOROKOK
Cingkorokok bedegol cau,
Ucingna nokok boolna bau.

            TAMPOLONG BAHE
Tampolong bahe,
belut ditalian.
Tong ngomong bae,
gelut sakalian.




2.      Kakawihan Laraswekas
            Kakawihan laraswekas nyaeta kakawihannu murwakanti engang tungtung, boh dina kecap-kecap dina saungkara boh dina kecap-kecap antarpadalisan. Contona:

            OLE-OLE OGONG
Ole-ole ogong
melak cabe di Tarogong
dihakan ku embe ompong
diteang kari sapotong

            KALONGKING
Kalongking kalongking
bapa sia Utah ngising
dibura ku madu kucing
madu kucing meunang maling

Kalongking kalongking
bapa sia Utah ngising
beak samak beak samping
teu cageur waktu sapeuting

            HATIKU JANG WAWAN
Hatiku Jang Wawan
tumpak mobil sedan
sedanna ucutan
di kolong jembatan
omean
teu boga duit
ngajual domba
dombana leungit
ngajual mitoha

            TRANG-TRANG KOLENTRANG
Trang-trang kolentrang
si londok paeh nundutan
mesat gobang kabuyutan
tikusruk kana durukan
nyeh prot, nyeh prot

            EUNDEUK-EUNDEUKAN
Eundeuk-eundeukan lagoni
Meunang peucang sahiji
Leupas deui ku nini
Beunang deui ku aki

            UCANG-UCANG ANGGE
Ucang-ucang angge
Mulung muncang di papangge
Digogog ku anjing gede
Anjing gede nu Mang Lebe
Ari gog, gog cingungung

3.      Kakawihan Margaluyu
            Kakawihan margaluyu nyaeta kakawihan anu kecap atawa engang dina tungtung padalisan, dibalikan deui dina awal padalisan, dibalikan deui dina awal padalisan sapandeurieunana. Contona:

           

AYANG-AYANG GUNG
Ayang-ayang gung
Gung goongna rame
Menak Ki Mas Tanu
Nu jadi wadana
Naha maneh kitu
Tukang olo-olo
Loba anu giruk
Ruket jeung Kumpeni
Niat jadi pangkat
Katon kagorengan
Ngantos Kanjeng Dalem
Lempa-lempi lempong
Ngadu pipi jeung nu ompong
Jalan ka Batawi ngemplong

            BANG KALIMA-LIMA GOBANG
Bang kalmia-lima gobang, bang
Bangkong di tengah sawah, wah
Wahay tukang bajigur, gur
Guru sakola desa, sa
Saban poe ngajar, jar
Jarum paranti ngaput, put
Putrid nu gareulis, lis
Lisung kadua halu, lu
Luhur kapal udara, ra
Ragrag di Jakarta, ta
Taun opat hiji, ji
Haji rek ka Mekah, kah
Kahar tujuh rebu, bu
Buah meunang ngala, la
Lauk meunang nyobek, bek
Beker meunang muter, ter
Terus ka Citapen, pen
Pena gagang kalam, lam
Lampu reujeung dammar, mar
Mari kueh hoho, ho
Hotel pamandangan, ngan
Ngantos Kanjeng Dalem, lem
Lempa-lempi lempong
Ngadu pipi jeung nu ompong

            BEAS BEUREUM
Beas beureum, reum
Reumbeuy kacang, cang
Cang kadele, le
Letah sapi, pi
Pindang lubang, bang
Bangkong hejo, jo
Joli jopak joli ong

4.      Kakawihan Mondoan Kawit
            Kakawihan mondoan kawit nyaeta kakawihan anu malikan (mindo) kecap anu sarua dina awal padalisan. Contona:

            PUNTEN MANGGA
Punten…, mangga
Ari ga, Gatotgaca
Ari ca, cau ambon
Ari bon, bonteng asak
Ari sak, sakit perut
Ari rut, rujak asem
Ari sem, sempal-sempil
Ari pil, pilem rame
Ari me, maja makan
Ari kan, kantong kosong
Ari song, songsong lampu
Ari pu, puak-paok
Ari wok, wok candewok

            TIK-TIK TOLEKTAK
Tik-tik tolektak
Ari tak, taktak bareuh
Ari reuh, reuhak cina
Ari na, Nya Genggong
Ari gong, gongseng panas
Ari nas, nasi baso
Ari so, sorangan bae yeuh…

Conto Kakawihan Sejenna

            CINGCANGKELING
Cingcangkeling
Manuk cingkleng cineten
Plos ka kolong
Bapa Satar buleneng

            Cingcangkeling the nyaeta kawih paranti milang samemeh barudak ulin ucing-ucingan. Samemeh prung sok dikawihan heula ku saurang.

            PRANG PRING
Prang pring, prang pring
Salumprang salampring
Sabulu-bulu gading
Si gading ka Sunda perang
Pur kuntul engkang-engkang
Munding ngabongkar kandang
Saluwek sadugel cindel
Heug, heug caringin runtuh
Heug, heug caringin runtuh
Dorokdok gubrag

            Prang pring nyaeta kawih kaulinan dipakena ku barudak bari dariuk ngajajar, atawa ngariung bari nyanghunyar. Bari ngawih bincurang ditepakeun. Dina madakeun budak nu ka tepak panungtung kudu mintelkeun sukuna jadi emok.

            RORO MANYORO
Roro manyoro
Manyoro manjangan ngidul
Anak sia jadi ratu
Diketukan dikenongan
Turunan apung
Karunya ka anak sia

            CACA BURANGE
Caca burange, burange
Tali gobang
Gobang pancarange
Anak gajah berbayung
Jing gojing lewe-lewe
Jing gojing lewe-lewe
            JUNG JAE
Jung jae balakatanjung jae
Pucuk menyan mangsoyi
Godong malati, riri
Riri nyandung ka putra
Dalem Tumenggung Bandung
Bandung tipung palongpong
Saunda-unda poho
Poho tadi lalajo
Teu mawa simbut, butut

            ORAY-ORAYAN
Oray-orayan
Luar-leor mapay sawah
Entong ka sawah parena keur sedeng beukah

Oray-orayan
Luar-leor mapay leuwi
Entong ka leuwi
Di leuwi loba nu mandi

Oray-orayan
Oray naon
Oray bungka
Bungka naon
Bungka laut
Laut naon
Laut dipa
Dipa naon
Di pandeuri, ri…ri…ri…
            Barudak nu rek ulin oray-orayan samemehna silih cekel taktak heula. Nu tukang nyekel taktak nu hareupeunana, jeung saterusna. Geus kitu tuluy maju ka kenca ka katuhu, nepi ka katempona ngaleor siga oray.

            CING CIRIPIT
Cing ciripit
tulang bajing kacapit
kacapit ku bulu pare
bulu pare seuseukeutna
jol Pa Dalang
mawa wayang, jrek-jrek nong….

            Cing ciripit teh nyaeta kawih paranti milang samemeh ucing-ucingan.

            AMBIL-AMBILAN
+         :           Ambil-ambilan
                        Turuktuk hayam samantu
_          :           Euweuh nu diambil
                        Di dieu kokoro kabeh
+         :           Pun anu-anu (ngaran nu dimaksud) bae
                        Purah nutu purah ngejo
                        Purah ngasakan baligo
                        Purah tunggu bale gede
_          :           Nyerieun sukuna
                        Kacugak ku kaliage
+         :           Aya ubarna
                        Urat munding sampurage
                        Tiguling nyocolan dage

            Laguna dikawihkeun ku dua rombongan, ngajajar pahareup-hareup. Ngawihna siligenti patembalan. Budak nu kapilih ku rombongan nu kabagian milih, disebut ngaranna, tuluy ppindah ka rombonganana. Pindahna bari engke-engkean, sarta disurakan: “maling endog” ku rombongan nu ditinggalkeun.

            PAT LAPAT
Pat lapat, pat lapat
Pat lapat katingalna
Masih keneh tebih pisan
Layarna bodas nyengcelak
Kasurung kaombak-ombak

            EULEUNG EUY EULEUNG
Euleung euy euleung
Barudak urang ka jami
Embung euy embung
Sieun badak nu kamari
Euweuh euy euweuh
Geus dibedil ku si Sedet
Detong, det detong
Si Sedet kari sapotong

            JALEULEU JA
Jaleuleu ja
Tulak tuja eman gong
Seurueh leuweung bay
Jambe kolot bug
Ucing katinggang songsong
Ngek!

            TUTUNJUKAN
Tutunjukan tetenjekan, Si Teteh anteur ka cai,
Ah, embung, sieun bugang dina muncang
Kokoplak saying kadanca,
Si paok katinggang picung, cungcurung ka Cipicung
Del odel papatong dosol
Tinyohnyor.

            Dikawihkeun bari nunjukan curuk nu diriungkeun. Biasana dilakukeun bari diuk ngariung.

            SASALIMPETAN
Sasalimpetan
Jajahan aing nu panjang hey! hey!
Sasa nu panjang

            Kawih dipakena bari ulin pacekel-cekel leungeun, tapi lobaan, ngajajar ka gigir. Nu tungtung kenca muntang kana tihang atawa tangkal. Bari ngarawih nu tungtung katuhu leumpang ka Beulah kenca dituturkeun ku nu sejenna, nepi ka ahirna kabeh budak leungeunna marilit.

            TONG TONG PAPATONG
Tong tong papatong
Dibere cau sapotong
Ari beak menta deui
Teup, teup, teup
Ari eunteup jang si Ujang.

            Dikawihkeun ku barudak lamun rek ngala papatong.

DAFTAR PABUKON

Drs. Budi Rahayu Tamsyah, Spk, PANGAJARAN SASTRA SUNDA Pikeun SD, SLTP, SMU, jueung Umum, Pustaka Setia.
Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haerudin,M.Pd, Drs. Teddt A.N. Muhtadin, Darpan, S.Pd, Ali Sastramidjaja, PEPERINIAN URANG SUNDA, Kiblat.















1 comment: